Αδριάνειο Υδραγωγείο

Το Αδριάνειο Υδραγωγείο αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα κοινής ωφέλειας της ρωμαϊκής εποχής στην Αθήνα, αν αναλογιστεί κανείς ότι επέτρεπε την υδροδότηση της Αθήνας από το 140 μ. Χ., οπότε και τελείωσε η κατασκευή του, μέχρι και τις αρχές του 20^ου αιώνα. Κατασκευάστηκε από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Αδριανό (117-138 μ. Χ.) και αποπερατώθηκε από το διάδοχό του Αντωνίνο Πίο (138-161 μ. Χ.).

Πρόκειται για ένα έργο με αρκετά μεγάλο κόστος. Χάρη σε πληροφορίες που μας δίνει ο Φροντίνος- Ρωμαίος στρατιωτικός πολιτικός και συγγραφέας- στο έργο του  «De Aquae Ductu urbis Romae», στο οποίο περιγράφει τα υδραγωγεία της Ρώμης, γνωρίζουμε ότι για την κατασκευή ενός ρωμαϊκού υδραγωγείου των μέσων του 2^ου αιώνα μ. Χ. δαπανήθηκαν 180 εκατομμύρια σηστέρσια, ποσό τεράστιο αν αναλογιστούμε ότι ο ετήσιος μισθός ενός επαγγελματία στρατιώτη εκείνη την εποχή ήταν 1200 σηστέρσια.

Χάραξη Αδριάνειου Υδραγωγείου. Πηγή: urbanspeleology.blogspot.gr.

Ο αυτοκράτορας Αδριανός, καθώς ήταν φιλέλληνας (είχε μυηθεί στα Ελευσίνια μυστήρια), πέρα από την κατασκευή αυτού του έργου, επέκτεινε την πόλη ανατολικά και δώρισε  ακόμη στους Αθηναίους μια βιβλιοθήκη, ένα γυμνάσιο και ένα πάνθεον. Με τις κινήσεις αυτές ο Ρωμαίος αυτοκράτορας αφενός φρόντιζε ώστε να έχουν επάρκεια οι υπηρετούντες στις κατακτημένες περιοχές ρωμαίοι στρατιώτες, αφετέρου ακολουθούσε μια διαφορετική πολιτική απέναντι στους υποτελείς Αθηναίους δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για μια ειρηνική συμβίωση.

Η κατασκευή του Υδραγωγείου ξεκίνησε περίπου το 125 μ. Χ. και ολοκληρώθηκε το 140 μ. Χ. Μέχρι εκείνη την εποχή τα υδραγωγεία που έφερναν υπόγεια το νερό στην Αρχαία Αθήνα, από τον 6^o αιώνα π. Χ. μέχρι τον 1^ο αιώνα μ. Χ., ήταν εκείνα από την περιοχή του Ιλισού και του παρακείμενου Υμηττού. Ο κεντρικός κλάδος του Αδριάνειου Υδραγωγείου, είχε μήκος 25.957 μ. και άρχιζε δυτικά από το σημερινό αεροδρόμιο της Δεκελείας και τελείωνε στη δεξαμενή του Κολωνακίου. Η διαδρομή που ακολουθούσε ήταν η εξής: Λεκάνες και Μονομάτι Αχαρνών, Αγία Σωτήρα, Κόκκινος Μύλος, Μεταμόρφωση, Νέο Ηράκλειο, Νέα Ιωνία, Φιλοθέη, Λεωφόρος Κηφισίας, Υμηττός, Αμπελόκηποι και Δεξαμενή Λυκαβηττού. Επιγραμματικά τα ευρεθέντα τμήματα του Υδραγωγείου είναι τα παρακάτω: 1) Τμήμα Μονομάτι- Σχοίνα- Δήμογλι, 2) Τμήμα Εθνικής οδού- Μονοματίου, 3) Τμήμα Χαλανδρίου- Εθνικής οδού, 4) Τμήμα Αμπελοκήπων-Αγίου Δημητρίου-Ψυχικού- Χαλανδρίου και 5) Τμήμα Δεξαμενής- Αμπελοκήπων (Αγ. Δημητρίου).

Κάνοντας κλικ στον παρακάτω σύνδεσμο, κατεβάσετε ένα αρχείο kmz που όταν το ανοίξετε στο google earth μπορείτε να δείτε τη διαδρομή του Αδριάνειου Υδραγωγείου, όπως και των κυριότερων από τα πολλά δεύτερα υδραγωγεία.

Το αρχείο παραχωρήθηκε ευγενικά για τη χρήση στον ιστοχώρο μας, από τον κύριο Λίνο Παπαχρήστο: http://linospapa.blogspot.gr/2012/12/blog-post.html.

Πρόκειται για μια μεγάλη υπόγεια σήραγγα ορθογώνιας διατομής με πλάτος 0.7 μ., ύψος 1.6 μ., που βρισκόταν από 10 έως 40 μ. κάτω από το έδαφος και ήταν κατασκευασμένη με μεγάλη επιμέλεια από οπτόπλινθους, ενώ ο πυθμένας και τα τοιχώματα ήταν επιχρισμένα με υδραυλικά κονιάματα, για την επίτευξη στεγανοποίησης. Από την σήραγγα αυτή ξεκινούσαν πολλοί βοηθητικοί αγωγοί, τα εγκάρσια, που διοχέτευαν το νερό προς διάφορες κατευθύνσεις για άρδευση και πόση. Για πρώτη φορά ήταν δυνατή η απόληψη των υδάτων της Πάρνηθας και του Πεντελικού. Στο βουνό της Πάρνηθας έχουν καταγραφεί 45 πηγές συνεχούς ροής, ενώ πολύ γνωστή είναι η πηγή της Κιθάρας, που τροφοδοτούσε το Αδριάνειο Υδραγωγείο.

Αδριάνειο Υδραγωγείο, Σήραγγα. Ολυμπιακό χωριό. Copyright: Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού/ Β΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.

Σήμερα έχουν εντοπιστεί 465 σωζόμενα φρεάτια(δεξαμενές) καθαρισμού και εξαερισμού, κυκλικής ή ορθογώνιας διατομής, τα οποία διανοίχτηκαν κατά την κατασκευή του Υδραγωγείου σε απόσταση 33 έως 37 μ., κατά μέσο όρο μεταξύ τους με διάμετρο περίπου 1.4 μ. και βάθος έως και 40 μ. Τα φρεάτια αυτά ήταν απαραίτητα στην κατασκευή, αλλά και τη μετέπειτα λειτουργία του Υδραγωγείου, καθώς επέτρεπαν την ταυτόχρονη λειτουργία σε όλο το μήκος του έργου με απασχόληση πολλών συνεργείων, τον άμεσο αερισμό και φωτισμό, αλλά και την ταχύτερη απομάκρυνση των προϊόντων εκσκαφής.

Τρόπος κατασκευής του υδραγωγείου. Πηγή: από το ένθετο «7 ημέρες» της εφημερίδας Καθημερινή, άρθρο του καθ. Ε. Κορρέ, 24/3/2002.

Επιπλέον αποτελούσαν κατά την λειτουργία του Υδραγωγείου απαραίτητες κατασκευές που έδιναν την δυνατότητα για τη συνεχή επιθεώρηση και τη συντήρηση του έργου.

Η ύπαρξη δύο ακόμη υδραγωγείων, της ίδιας περίπου εποχής, γινόταν δυνατή η μεταφορά και άλλων υδάτων, μάλλον από το σημερινό Κεφαλάρι και το σημερινό Παλαιό Ηράκλειο. Στα χρόνια που ακολούθησαν κατασκευάστηκαν από το Δήμο Αθηναίων Διάφορα βοηθητικά υδραγωγεία με σκοπό την αύξηση των υδάτων του Αδριάνειου Υδραγωγείου. Ο ρόλος τους αυτός στην υδροδότηση των Αθηνών ήταν τόσο σημαντικός, ώστε σύμφωνα με τον Αν. Παππά, το 1927 το νερό που προερχόταν από αυτά τα εγκάρσια υδραγωγεία, αποτελούσε το 85,7% των νερών του Αδριανείου. Αυτά συνοπτικά ήταν: 1) το υδραγωγείο Χαλανδρίου, 2) το υδραγωγείο Λουτρού Μπραχαμίου, 3) το υδραγωγείο Ψαλιδίου Αμαρουσίου, 4) το υδραγωγείο Αγίας Βαρβάρας Λυκόβρυσης, 5) το υδραγωγείου Μπισμπιρίου, 6) το υδραγωγείο Αδάμου- Χελιδονούς, 7) το υδραγωγείο Μονοματίου, 8) το υδραγωγείο Δήμογλι, 9) το υδραγωγείο Δήμογλι- Άμπολι ή Βαρυμπόμπης, 10) το υδραγωγείο Καρυδιάς, 11) το υδραγωγείο Κιθάρας, 12) ο κλάδος του υδραγωγείου στο Μετόχι της Πάρνηθας.

Τα νερά που μετέφερε το Υδραγωγείο του Αδριανού κατέληγαν στη Δεξαμενή του Λυκαβηττού. Η γνωστή δεξαμενή είναι ορθογώνια με διαστάσεις 9.36μ επί 26,1μ., με χωρητικότητα 500 κυβικά μ.

Δεξαμενή του Λυκαβηττού. Αδριάνειο Υδραγωγείο. Πηγή: urbanspeleology.blogspot.gr

Μπροστά από τη δεξαμενή υπήρχε ένα προστώο που αποτελείτο από τέσσερις ιωνικούς κίονες με θριγκό, ο οποίος πάνω από το ευρύ μεσαίο μετακιόνιο σχημάτιζε μεγάλο τόξο, με μια επιγραφή στο επιστύλιο για τη δαπάνη κατασκευής του έργου από τον Αδριανό και μετέπειτα τον Αντωνίνο Πίο: « Αυτοκράτωρ Καίσαρ Αίλιος Αδριανός Αντωνίνος Αύγουστος, ευσεβής ύπατος, υδραγωγείον εν Αθήναις αρξάμενον υπό του θείου πατρός, επέρανεν και αφιέρωσεν».

Προστώο της Δεξαμενής του Αδριάνειου Υδραγωγείου. 

Πηγή για την παραπάνω φωτογραφία: LE ROY, Julien David. Les ruines des plus beaux monuments de la Grece, considérées du côté de l’histoire et du côté de l’architecture, τ. ΙI, Παρίσι, Louis-François Delatour, MDCCLXX [1770].

Σωζόμενο τμήμα του επιστυλίου στον Εθνικό Κήπο. Πηγή: urbanspeleology.blogspot.gr.

Τέλος οι σωλήνες μεταφοράς και διανομής του ύδατος στην πόλη ήταν φτιαγμένοι από μόλυβδο με διάμετρο 18 εκ. και τοιχώματα πάχους 3 εκ.

Στις Αχαρνές έχει ανασκαφεί ευρύτατο σύστημα αγωγών ύδρευσης και αποχέτευσης και πολλές δεξαμενές ρωμαϊκών χρόνων. Στα πλαίσια των εργασιών για τους Ολυμπιακούς αγώνες και ως δείγμα σεβασμού στην ιστορικότητα της περιοχής , στον κοινόχρηστο χώρο του Ολυμπιακού χωριού έγινε μερική διαμόρφωση επίγειου αγωγού του Αδριάνειου Υδραγωγείου και των φρεατίων του.

Επίγειος αγωγός Αδριάνειου Υδραγωγείου. Ολυμπιακό χωριό. Copyright: Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού/ Β΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.

Το Υδραγωγείο και η Δεξαμενή λειτούργησαν χωρίς αλλαγές υδροδοτώντας την περιοχή της Αθήνας μέχρι την εποχή της Τουρκοκρατίας. Τότε εγκαταλείφθηκε με αποτέλεσμα να πέσουν τα σαθρά τοιχώματά του και να φραχθεί από χώματα. Το 1900-1901 καθαρίστηκε, επί Δημαρχίας Σπύρου Μερκούρη από τη θέση Πάτημα Δήμογλι σε μήκος 15 χιλιομέτρων και προεκτάθηκε στη βόρεια πλευρά, εργασία που ολοκληρώθηκε του 1904. Με την ίδρυση του Νέου Ελληνικού κράτους ανακατασκευάστηκε και η Δεξαμενή που λειτούργησε μέχρι το 1940. Με την κατασκευή του φράγματος του Μαραθώνα και της σήραγγας Μπογιατίου το 1929, το Αδριάνειο έπαψε να είναι η κύρια πηγή νερού για την Αθήνα και απλά λειτούργησε ως συμπληρωματική πηγή νερού μέχρι σταδιακά να εγκαταλειφθεί.

Συμπερασματικά το Αδριάνειο Υδραγωγείο αποτέλεσε ένα σημαντικότατο τεχνικό έργο της εποχής, που όμως ωφέλησε την πόλη των Αθηνών για περίπου 1800 χρόνια. Με εξαιρετική μηχανική ευστροφία στήθηκε ένα σύστημα αγωγών και δεξαμενών που μετέφερε το άφθονο νερό από το βουνό της Πάρνηθας και της Πεντέλης στην πόλη των Αθηνών λύνοντας σε σημαντικό βαθμό το πρόβλημα της λειψυδρίας που ταλαιπωρούσε τους Αθηναίους.

Σύνταξη: Αβραμίδης Βασίλειος.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Μανόλης Κορρές, «Το Αδριάνειο Υδραγωγείο», Η Καθημερινή, ένθετο 7 Ημέρες, 24/ 3/2002.

• Γιάννης Λώλος, «Ύδωρ βασιλεύς Αδριανός εσήγαγεν εκ Στυμφήλου. Το Αδριάνειο υδραγωγείο της Κορίνθου και η μεταφορά του νερού στα ρωμαϊκά χρόνια», Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς 2010.

• Αναστάσιος Παππάς, «Στην Αθήνα των νεότερων χρόνων», Η Καθημερινή, ένθετο 7 Ημέρες, 24/ 3/2002.

• Σταματίνα Στριφτού- Βάθη, «Αχαρναί», τομ. Β΄, Αχαρναί 2009.

• Frontin, «De aquae ductu urbis Romae», Roma 2004.